یک سرِ ماجرا به مقوله «شبه‌علم» برمی‌گردد که انگار از روز ازل مایه جلب توجه عوام و البته مایه دردسر و اعصاب خُردی برای اهل علم بوده است. سرِ دیگر هم می‌رسد به کنجکاوی -اگر نگوییم فضولی- طرفداران شبه‌علم! این افراد علاقه وافری دارند به اینکه در مقولات و رخدادهای علمی سرک بکشند، همه سوراخ و سنبه‌های خبری را بکاوند و بالاخره از جایی که کسی فکرش را نمی‌کند حرف و ادعایی را دربیاورند و بیندازند سر زبان‌ها. مثل ماجرای «کمتریل» و رَد، یا دود سفیدرنگی که هفته پیش در آسمان تهران و شهرهای دیگر ایران دیده شد و خیلی‌ها آن را به مسائل عجیب و نگران‌کننده و حتی سیاست‌های پنهان کنترل جمعیت و انتشار بیماری‌ها ربط دادند.

کانتریل...کمتریل

اول کار یادآوری کنیم که در این مطلب با دو اصطلاح روبه‌روییم. اصطلاح اول، کانتریل(Contrail) که مخفف عبارت «Condensation Trail» است به معنای «پسدمه»، «رد تراکم» و «خط ابری» که پدیده‌ای کاملاً طبیعی ناشی از پرواز هواپیماها در ارتفاعات بالا به حساب می‌آید. بارها و بارها شما وقتی آسمان صاف بوده، آن بالابالاها، ردّ پرواز هواپیماها را دیده‌اید که آبیِ آسمان را خط انداخته و به مرور از حالت خط سفید به مسیر ابری تبدیل شده و بعد هم از بین رفته است. این خط‌های سفیدرنگ در واقع بخار آب ناشی از سوختن بنزین هواپیما هستند که به صورت ابرهای سیروس مصنوعی درمی‌آیند. وقتی هواپیما در ارتفاع ۹ تا ۱۲ کیلومتری و در برودت ۴۰ تا۶۰ درجه زیر صفر پرواز می‌کند، بخار آب تولید شده در موتور جت، در تماس با هوای فوق‌سرد، بلافاصله به کریستال‌های یخ تبدیل می‌شود و ما آن را به صورت خطی سفیدرنگ در آسمان می‌بینیم.
اصطلاح دوم که در ایران به «کمتریل» معروف شده درواقع به یک تئوری توطئه اشاره دارد که معادل لاتین آن: «Chemtrail conspiracy theory» است و اصرار دارد این خط‌های سفید و ماندگاری که هواپیماها از خود به جا می‌گذارند حاوی مواد شیمیایی یا بیولوژیکی خطرناکی هستند که معمولاً برای مقاصد خاص و شوم که عموم مردم از آن خبر ندارند استفاده می‌شوند!
درواقع شایعاتی که در مورد این خطوط سفید و ارتباطشان با باروری ابرها یا برنامه‌های مخفیانه انتشار بیماری، کنترل جمعیت و... در هفته‌های گذشته فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی را پر کرد و بعد هم توسط رسانه‌های رسمی تکذیب شد، از همین تئوری الهام می‌گرفت.

کنترل ذهن

دو روز پیش اما «عشرت کردستانی» عضو شورای شهر کرمان مدعی شد آمریکا، اسرائیل و نیروهای ناتو در آسمان ایران کمتریل‌پاشی می‌کنند و از این طریق گازهای سمی بیماری‌زا را وارد هوا می‌کنند! این عضو شورای شهر که روز شنبه خطوط سفید مرموز را در آسمان کرمان دیده بود از استانداری و اداره محیط زیست کرمان خواست در این مورد توضیح دهند. نه اظهارات عضو شورای شهر و نه شایعات هفته پیش، چیز تازه‌ای نبود. یعنی اینکه خود شما احتمالاً متن کمپین و کارزاری که از فروردین امسال در فضای مجازی شروع شده و قرار است تا سال۱۴۰۶ ادامه داشته باشد را دیده‌اید: «درخواست جلوگیری از پخش مواد شیمیایی (کمتریل) در آسمان توسط هواپیماها... ریاست محترم سازمان هواپیمایی کشور... با سلام؛ احتراماً با توجه به وجود اطلاعاتی درخصوص پخش مواد شیمیایی که به‌صورت دود سفید قابل رؤیت و تشخیص هستند و به اصطلاح «کمتریل» نامیده می‌شود که توسط هواپیماها در آسمان شهرها پخش می‌شوند و حاوی فلزات سنگین و مواد شیمیایی مضر هستند و به‌بهانه کنترل تغییرات جوی و اقلیمی انجام می‌گردد و می‌تواند موجب بیماری و آلودگی محیط زیست شود، لذا از سازمان مرتبط خواهشمندیم در این خصوص تحقیقات و اقدامات لازم را مبذول فرمایند»!
البته این کارزار اینترنتی ایرانی هم چندان خودجوش و کاملاً ایرانی نیست و شما دغدغه‌هایی که محور آن ماجرای «کمتریل» است را در اروپا و آمریکا هم می‌توانید ببینید. «بی‌بی‌سی» مدتی قبل در این باره نوشت: «این ایده که دولت‌ها و یا نیروهایی شوم به شکلی برنامه‌ریزی‌شده با هواپیماهای مسافربری مواد شیمیایی را اسپری می‌کنند از اواخر دهه ۹۰ میلادی شروع شد. معتقدان به این فرضیه در سال‌های اول ادعا می‌کردند مواد اسپری شده حاوی فلزات سمی مانند باریوم هستند که موجب آرام و فرمان‌بردار شدن مردم و کم شدن جمعیت می‌شود.
در سال‌های اخیر هواداران این تئوری آن را به زمینه‌های دیگری هم بسط داده‌اند. بعضی ادعا کرده‌اند رد بخار منجمد برای گسترش ویروس کرونا، پراکندن واکسن، کنترل ذهن انسان‌ها، کم کردن جمعیت جهان و یا برای ایجاد نظم نوینی در جهان استفاده می‌شود»!

معجزه سرکه سفید

جالب اینکه فعالان فضای مجازی در اروپا، استرالیا و آمریکا که طرفدار این نظریه هستند روش‌هایی را هم برای مقابله با این پدیده پیشنهاد می‌کنند که دست‌کمی از خرافات وطنی خودمان ندارند؛ آن‌ها معتقدند اگر یک ظرف پر از سرکه سفید را در محل زندگیتان بگذارید اثرات این ابرهای سمی و خطرناک را خنثی می‌کند!
«گاردین» در سال۲۰۲۴ به ماجرای کمتریل پرداخت و گزارش داد که در آمریکا «رابرت اف کندی» - وزیربهداشت فعلی- از طرفداران پروپاقرص تئوری توطئه «کمتریل» است. او چه در شبکه‌های اجتماعی و چه در سخنرانی‌های انتخاباتی‌اش با اشاره به خطرات کمتریل، تأکید می‌کرد: «ما جلو این جنایت را خواهیم گرفت»!
«گاردین» در گزارش خود سراغ کارشناسان و پژوهشگرانی که درباره این پدیده و ادعاهای پیرامون آن تحقیق کرده بودند رفته و از قول آن‌ها نوشته بود که هیچ مدرکی مبنی بر وجود یک برنامه مخفی برای پاشیدن مواد سمی یا غیرسمی با اهداف ادعا شده وجود ندارد. با این همه برخی از دانشمندانی که این تئوری توطئه را رد کرده و مسخره خوانده بودند بعدها توسط طرفداران «کمتریل» تهدید به مرگ شدند!
پس فراموش نکنیم در شدت گرفتن شایعاتی از این دست به جز اهالی فضای مجازی، سیاستمداران و شبه‌علم دوستانی که عاشق تئوری توطئه هستند نیز نقش اساسی دارند.